Artıma üçün nələr lazımlıdır?
- Kişidə normal olacaq qədər və normal xüsusiyyətdə sperma istehsalı,
- Sperma kanallarının açıq və kafi funksiyası,
- Qadında yumurta hüceyrəsi istehsalı,
- Qadında yumurtanı çatdıran balonların açıq olması,
- Yumurtlama günlərində cinsi əlaqə,
- Sperma və yumurtanın görüşməsi və döllənmə,
- Döllənmiş yumurtanın yerləşməsinə uyğun rəhm funksiyası,
- Döllənmiş yumurtanın, rəhmə yerləşib embrion və fetüs (döl) halını alışı,
- İnkişafını tamamlamış körpənin doğumu.
Sperma istehsalı
Kişi artıma hüceyrəsi olan sperma, yumurtalarda çıxarılmaqdadır. İstehsal, qadınlardakından fərqli olaraq, buluq çağında başlayıb həyatın sonuna qədər davam edər. Həmçinin, qadın periodunda ayda bir dəfə yumurtlama (ovulasyon) ilə bir adət (nadir olaraq bir neçə) yumurta hüceyrəsi (ovum) meydana gəlməsinə baxmayaraq, kişidə sperma istehsalı davamlıdır.
Doğumda kişi yumurtalarında sperma çıxaracaq ana sperma hüceyrələri (spermatogonium) olar. Yetkinliyə qədər bu hüceyrələr səssizcə gözləyərlər. Yetkinlikdə beyindən ifraz olunan hormonların (FSH, LH) artımı ilə yumurta içindəki ana sperma hüceyrələrində bölünmə başlayar. Yaranan yeni hüceyrələr də müxtəlif bölünmə, inkişaf və fərqliləşmə mərhələlərindən keçərək sperma halına gəlirlər.
Yumurtalarda, dəqiqədə təxminən 50-200 min ədəd sperma çıxarılar. Yumurtanın içindəki kanallarda ibarət olan spermalar, yumurtanın üst qütbündəki qapıdan epididim adı verilən kanal sistemi içinə girərlər. Burada da yetkinləşməyə davam edən spermalar, epididimin quyruq qisiminə gəldiklərində müstəqil hərəkət qabiliyyəti qazanmış olarlar. Bir sperma hüceyrəsinin inkişafını tamamlayıb yetkin hala gəlişi təxminən 70 gün davam etməkdədir.
Sperma, 5-7 mikron boyunda, 3-4 mikron enində, armud şəklində baş, 2-3 mikron boyunda boyun və 40-45 mikron uzunluğunda quyruq qisimlərindən meydana gəlməkdədir.
Spermanın çölə çıxışı
Cinsi xəbərdar edilmə olduğunda sperma hüceyrələri, sperma kisəciklərinin və prostatın ifrazatları, arxa sidik yolu və boşaltma kanallarında yığılmağa başlarlar. Təcrübə üçün, prostat içindəki sidik kanalının mesane tərəfindəki üst qisimi və prostatın alt tərəfindəki alt qisimi sfinkter sistemi (büzücü mexanizm) tərəfindən bağlı saxlanılar. Bu sayədə yığılan mayelər mesaneye və sidik yolundan çölə qaçmaz. Yığılan mayeyə sperma adı verilər.
Cinsi xəbərdar edilmə zirvə nöqtəsinə çatdığında, boşalma refleksi deyilən hadisə başlar. Mesane tərəfindəki iç sfinkter (büzük) bağlı qalarkən, xarici sfinkter açılar. Eyni anda, sidik yolu üzərindəki və boşaltma kanallarındakı əzələlər, sürətli və ritmik olaraq sıxılarlar. Bu sıxılmalarla birlikdə sperma, fışqırar tərzdə bir neçə hücum ilə sidik dəliyindən çölə atılar.
Yumurta hüceyrəsi istehsalı
Ana qarınındakı dölün bel sümüyünün hər iki yanındakı toxular, dölün xromosom quruluşu dişi isə yumurtalıq şəklində fərqliləşməyə başlar. Fərqliləşən yumurtalıqda hamiləliyin 6-cı həftəsində yumurtanın ana hüceyrələri (oogonia) diqqətə çarpanlaşar. 20-ci həftəyə qədər ana yumurta hüceyrələri bölünərək çoxalar. Daha sonra, 46 xromosomlu(gen) bu hüceyrələr xromosom sayını yarıya endirəcək bölünmə mərhələsinə girərlər. Hamiləliyin 7 və 9-cu aylar arasında ibarət olan bu bölünmə tamamlanmaz. Bölünmə mərhələsində qalan bu hüceyrələr oosit adını alarlar. Ətrafı bir hüceyrə təbəqəsiylə çevrilən oositler, yumurtalıqda səssizcə gözləməyə başlarlar. Bunların sayı müəyyəndir və daha sonra dəyişməz. Yəni qadın yumurtalığı, kişidəkinin əksinə müəyyən ədəddə artıma hüceyrəsinə malikdir.
Doğumdan yetkinliyə qədər, yumurtalıqda dəyişmədən gözləyən oositler, yetkinlikdən sonra inkişaf edərək yetkin yumurta hüceyrəsi halına gələcəklərdir. Ancaq, bunların 99%-i müxtəlif səbəblərlə yox olarkən, yalnız 1% qədəri inkişaf edərək yumurta hüceyrəsinə çevrilməkdədir.
Yumurtlama (Ovulasyon)Qadın periodunun təxminən 14-cü günündə beynin hipofiz(beyin orta qisimində hormon ifraz edən bölgə) bölgəsindən ifraz olunan hormonlardan LHin miqdarı, birdən artar. Ardınca yetkin follikülün pərdəsi çatlayaraq yumurta hüceyrəsi sərbəst qalar. Bu hadisəyə yumurtlama adı verilməkdədir.
Yumurtalıqda, yumurta hüceyrəsinin inkişafı əsnasında, östrogen və progesteron adlı hormonlar çıxarılmaqdadır. Yumurtlamadan əvvəlki periodun ilk dövründə östrogen, yumurtlamadan sonrakı ikinci dövrdə progesteron adlı rəhm içindəki toxuların, döllənmiş yumurtanın evlənməsinə uyğun hala gəlməsini təmin edən hormon çıxarılar. Əks halda döllənmiş yumurta rəhmə evlənməyəcək və aşağı olacaqdır.
Döllənmə
Döllənmə, kişi artıma hüceyrəsi sperma ilə dişi artıma hüceyrəsi yumurtanın görüşüb spermanın, yumurta içinə girməsi halıdır. Bu hadisə, qadın balonlarından birinin içində reallaşar.
Cinsi əlaqədə, boşalmadan sonra sperma içərisindəki spermalar, sürətlə serviks deyilən rəhmin boyun qisimindən içəri girərlər. Spermalar buradan rəhmin içərisində yuxarıya doğru irəliləyərək, balonların içərisinə girərlər və burada da irəliləməyə davam edərlər.
Yumurta hüceyrəsi, qadın yumurtalığından sərbəst buraxıldıqdan sonra qarın boşluğunun alt qisiminə düşər. Düşdüyü yer, balonların əlcək barmağı kimi uzadılmaları olan sərbəst ucuna yaxındır. Yumurta hüceyrəsi, balonun uzadılmaları tərəfindən balonun içinə alınar. Yumurta hüceyrəsi balonun içində rəhm tərəfinə doğru yavaşca çatdırılar. Bu sırada balon içinə qədər çatmış sperma hüceyrəsi varsa, döllənmə üçün görüşmə reallaşmış olar.
Sperma ilə yumurta hüceyrəsinin görüşməsindən sonra sperma, baş qisimindəki əridici fermentlərlə yumurtanın pərdələrini deşərək içinə girər. Bir sperma yumurta içinə girdikdən sonra yumurta pərdəsinin xüsusiyyətini dəyişdirərək başqa spermaların yumurta içinə girməsinə icazə verməz.
Hamiləlik
Döllənmədən sonra, döllənmiş yumurta (zigot) təxminən 30 saat, xaricdən müşahidə edilə bilər bir dəyişiklik olmadan səssiz qalar. Bu sırada kişi və dişidən gələn xromosomlar birləşmiş, yeni canlının xromosomları meydana gəlmişdir. Rəhm balonlarının içində reallaşan döllənmədən sonra, zigot balonun içində rəhmə doğru irəliləyər. Rəhmə çatması 3-5 gün davam edər. Bu mərhələlərdə zigot, bölünərək çoxalar. Hüceyrə sayı 2, 4, 8, 16… olaraq artar. Evlənmə mərhələsindəki zigot, bir boşluğu çevrelemiş, tək təbəqə halında düzülmüş hüceyrələrdən meydana gələr. Bu hüceyrə birliyinin bir tərəfindəki hüceyrələr ədəd tərəfindən və təbəqə olaraq daha çox inkişaf edər. Bu bölgə rəhmə yapışma bölgəsidir. Bu mərhələdəki yeni canlıya embrion adı verilməkdədir.
Evlənmə döllənmədən sonra 5-8' inci günlərdə başlar, 9-10' uncu günlərdə tamamlanmış olar. Yəni qadının adətinə 4-5 gün varkən, döllənmə və evlənmə əməliyyatı tamamlanmışdır. Qadın, adətinin olmaması ilə hamiləliyini fərq etdiyində, embrion təxminən 15-20 gündəlik olmuşdur.
Embrion, rəhmə evləndikdən sonra sürətlə inkişafına davam edər. Döllənmədən sonra, ikinci aya qədər olan dövrə, embrion dövrü deyilməkdədir. Daha sonra fetüs adını alan yeni canlı, doğuma qədər inkişafını davam etdirər.
İnkişaf edən döldə anormallıqların çoxu ilk 12 həftədə meydana gələr. Bu səbəblə ana dərman, peyvənd, zərərli kimyəvi maddələr, virus və bəzi infeksiyalar ilə radiasiya (şüa) və bənzəri zərər verici bütün faktorlardan qaçınmalıdır.
Ana qarınındakı döl, plasenta adı verilən (uşağın yoldaşı) quruluşa göbək bağı ilə bağlıdır. Plasenta da, rəhmə yapışıqdır. Plasentada, ana qanı ilə körpə qanı bir-birlərinə qarışmadan qida və müxtəlif maddələrin alveri olar. Bu yolla döl, qidalarını anadan alarkən, artıqlarını anaya verər. Plasenta, bəzi hormon, kimyəvi maddə, mikroorqanizm və kiçik molekulları keçiricidir. Bu səbəblə ananın qarşılaşdığı bəzi zərərli faktorlar uşağı da təsir edər. Məsələn, ananın siqaret istifadə etməsi və spirt qəbul etməsi birbaşa uşağı təsir edər. Həmçinin, kədərlərində ortaya çıxan hormonları, plasentadan keçərək dölə mənfi istiqamətdə təsir edər.
Embrion, 10 gündəlikkən gözlə ancaq fərq edilə bilər. Birinci ayda 1 sm, ikinci ayda 4 sm, üçüncü ayda 9 sm' ə çatar (Hamiləliyin ayının kvadrat təxminən dölün boyuilə eyni olur). İlk həftələrdə, hüceyrələr üç təbəqədən (ekdoderm, endoderm, mesoderm) meydana gətirər. Hər təbəqə fərqli bir istiqamətdə inkişaf edərək, fərqli orqan və sistemləri meydana gətirəcəklər.
0 Comments